هر حکومتی در دوره خود، شهرها و آبادیها و بناهایی را به نوعی به خود مربوط میکند، چه با نام بزرگان خود و چه با لغات و اصطلاحات خاص خود. مثلاً شاه عباس صفوی در زمان حکومت خود 999 کاروانسرا در شهرهای مختلف ساخت یا مرمّت کرد که اکنون هم به کاروانسراهای عباسی معروفند.

شهرها و آبادیهای دوره حکومت مادها نیز از این امر مستثنی نبوده اند. آنها بنا به گویشهای مختلفی که در مکانها و زمانهای مختلف داشته اند، ترکیبات مختلفی از «ماد» را در نام آبادیها نهاده اند. «ماد» در گویش اینها بصورتهای مختلف «ماد، مار، مر، مای، می» بوده است.

شهرهای سوق الجیشی یا آبادیهای تازه بنا شده آن دوره با چنین واژه هایی ترکیب شده و بسیاری از اماکن کنونی آذربایجان را تشکیل داده اند، مانند:

«مایانا(مییانا)، مایان(نزدیک تبریز)، مایانج(نزدیک زنجان)، مایان شان (ماهنشان)، ماراغا، ماراند/مارایاند/مارایانا(مرند)، مایکی(ماکی)، مارد(قیزیل اوزن)، مارگیاناد(دریاچه ارومیه)، مادآوا(نزدیک ماهنشان)، مِی آوا(ماهی آباد میانه) و …». حتی در دوره ساسانیان، به آذربایجان نیز “مای” میگفتند.

“مییانا” یا “مایانا”، ترکیبی است از «مای» و «آنا» به معنای «ماد بزرگ» یا «ماد مادر».

این واژه کهن غیرفارسی در سده های گذشته مانند دیگر نامهای اماکن و مناطق آذربایجان، قربانی افکار مسموم شده و آنرا با میانه به معنای وسط یکی گرفته اند و در توجیه آن هر کدام چیزی بافته اند. یکی به دلیل قرار گرفتن بین زنجان و تبریز آنرا میانه دانسته است. دیگری بخاطر قرار گرفتن بین تبریز و تهران، آن دیگری بخاطر قراگیری بین مثلث مراغه، زنجان و تبریز، یکی دیگر بخاطر قرار گرفتن بین عراق عجم و آذربایجان و … . درحالیکه این توجیه برای هر شهر دیگری صادق است و منحصر به میانه نیست.

میانه در طول تاریخ همواره میانا بوده است و اینجانب در مطالعه صدها کتاب و سند و نقشه اروپایی و عربی هرگز برای میانه چیزی غیر از میانه ندیده ام. نقشه های اروپاییان که بعد از رنسانس به جهانگردی پرداختند، این شهر را Miyana ثبت کرده اند و فقط اعراب بنا بر گویش خود آنرا میانج خوانده اند چنانکه ساوه را ساوج خوانده اند.

✍️ محمدصادق نائبی